تبیینی از مختصات علوم انسانی اسلامی بر پایه قلمرو موضوعی-معرفتی آن (با تأکید بر آیات قرآن کریم)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

10.22034/hpi.2024.431381.1054

چکیده

موضوع علوم انسانی در یک معنای کلی، انسان، جامعه و رفتار فردی و اجتماعی آن می‌باشد و در معنای خاص و دقیق‌تر در منظومه فکری اسلام و با رویکرد قرآنی، عبارت است از: «کنش‌ها» و «واکنش‌های» انسان؛ اعم از کنش‌های ظاهری یا باطنی؛ مُلکی یا ملکوتی، جوارحی یا جوانحی؛ فردی یا اجتماعی و امثال آن. بر پایه این معنا، شبکه روابط و کنش‌های انسانی را می‌توان حداقل در چهار دسته رابطه انسان با خود، با خدا، با دیگر انسان‌ها (و جامعه) و با جهان (طبیعت و زیست)، ترسیم نمود. این تلقی از موضوع علوم انسانی اسلامی و قلمرو آن، نتایج زیادی در تحول و تولید این علوم دارد. مقاله حاضر می‌کوشد با روش عقلی و نقلی و بر اساس شبکه روابط یادشده، نتایج مبنای یادشده را در ماهیت و مختصات (کمیت و کیفیت) علوم انسانی اسلامی نشان دهد. برخی یافته‌های پژوهش حاضر عبارتند از: توحیدمحوری در شبکه کنش‌ها و روابط انسانی؛ تنوع مفاهیم و مسائل علوم انسانی اسلامی، تنوع رشته‌های علوم انسانی اسلامی، توسعه‌یابندگی رشته‌های علوم انسانی اسلامی، تنوع و تکثر منابع معرفتی و تنوع کارکردی علوم انسانی اسلامی.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. قرآن کریم

    نهج البلاغه

    1. ابن‌ابى‌جمهور احسایى، محمد (1403 ق). عوالى اللئالى العزیزیة فى الأحادیث الدینیة. تحقیق مجتبى عراقى، الطبعة الأولى، قم، سیدالشهداء.
    2. ابن‌سینا، عبدالله (1404 ق). الشفاء (المنطق، کتاب البرهان). قم، کتابخانۀ مرعشی نجفی.
    3. ابوطالبی، مهدی (بهار 1396). «نقش علوم انسانی اسلامی در تمدن نوین اسلامی از نگاه مقام معظم رهبری». مجله تحقیقات بنیادین علوم انسانی، ش6.
    4. ایمان، محمدتقی (1391). فلسفه روش تحقیق در علوم انسانی. قم، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    5. آخوند خراسانی، محمدکاظم (1411 ق). کفایة الاصول. قم، مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث.
    6. برایسون، ریچارد (۱۳۹۱). برنامه‌ریزی استراتژیک. ترجمه دکتر مهدی خادمی، چاپ دوم، تهران، انتشارات آریانا قلم.
    7. بلیکی، نورمن (1393). پارادایم‌های تحقیق در علوم انسانی. ترجمه سید حمیدرضا حسنی و دیگران، چاپ دوم، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    8. پارسانیا، حمید (1392). جهان‌های اجتماعی. چاپ دوم، قم، کتاب فردا.
    9. ترخان، قاسم (1400الف). «تأملی در یگانه‌انگاری علوم انسانی اسلامی و سکولار». فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، ش87.
    10. ترخان، قاسم (1400ب). «علامه طباطبایی و الزامات اعتباری بودن علوم انسانی». فصلنامه ذهن، ش88.
    11. چالمرز، آلن اف. (1379). چیستی علم. ترجمة سعید زیباکلام، چاپ دوم، تهران، انتشارات سمت.
    12. حبیبی، رضا، و محمد شجاعی شکوری (1391). فلسفه علوم تجربی. چاپ اول، قم، مؤسسۀ آموزشی ـ پژوهشی امام خمینی (ره).
    13. حلی، ح‍س‍ن ب‍ن‌ ی‍وس‍ف‌ (1423 ق). الجوهر النضید. قم، انتشارات بیدار.
    14. دیلمی، حسن بن ابی‌الحسن (۱۴۱۲ ق). ارشاد القلوب. قم، رضی.
    15. رشاد، علی‌اکبر (1390). منطق طبقه‌بندی علوم انسانی. تهران، همایش تحول در علوم انسانی، دانشگاه تهران.
    16. ریتزر، جورج (1382). نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر. ترجمه محسن ثلاثی، تهران، علمی.
    17. شریفی، احمدحسین (1393). مبانی علوم انسانی اسلامی. چاپ اول، تهران، انتشارات آفتاب توسعه.
    18. صدر، سید محمد باقر (1406). دروس فی علم الاصول. بیروت، دار الکتاب اللبنانی.
    19. طباطبایی، سید محمدحسین (بی‌تا). المیزان فی تفسیر القرآن. قم، منشورات اسماعیلیان.
    20. طباطبایی، سید محمدحسین (1364). اصول فلسفه و روش رئالیسم. چاپ دوم، تهران، انتشارات صدرا.
    21. طباطبایی، سید محمدحسین (1387). رسالت تشیع در دنیای امروز. چاپ دوم، قم، موسسۀ بوستان کتاب.
    22. طباطبایی، سید محمدحسین (1388). انسان از آغاز تا انجام. ترجمه و تعلیقات صادق لاریجانی، چاپ دوم، قم، موسسۀ بوستان کتاب.
    23. علی‌تبار، رمضان (پاییز 1397). «موضوع‌شناسی علوم انسانی و اقتضائات روش‌شناختی آن». مجله ذهن، ش75.
    24. قرشى بنایى، علی‌اکبر (1412 ق). قاموس قرآن. چاپ ششم، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
    25. گیلیس، دانالد (1381). فلسفه علم در قرن بیستم. ترجمه میانداری، قم، طه و تهران، سمت.
    26. مجلسى، محمدباقر (۱۴۰۳ ق)‏. بحار الانوار. بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
    27. مصباح، محمدتقی (1391). شرح الهیات شفا. قم، موسسه امام خمینی (ره).
    28. مصطفوی، حسن (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌. تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    29. مصلح، علی‌اصغر (1391). جست‌و‌‌جو و گفت‌و‌گو (جستارهایی در فرهنگ). تهران، انتشارات علم.
    30. مصلح، علی‌اصغر (1392الف). ادراک اعتباری علامه طباطبایی و فلسفه فرهنگ. تهران، روزگار نو.
    31. مصلح، علی‌اصغر (1392ب). «اعتباریات علامه طباطبایی مبنای طرحی فلسفی برای فرهنگ». مجله حکمت و فلسفه، ش36.
    32. مطهری، مرتضی (1386). آشنایی با منطق. چاپ سی و هفتم، قم، انتشارات صدرا.
    33. مطهری، مرتضی (1389). مجموعه آثار. قم، انتشارات صدرا.
    34. مکارم شیرازی، ناصر (بی‌تا). تفسیر نمونه. قم، دارالکتب الاسلامیة.
    35. میرنصیری، سید روح اله و ابوالفضل ساجدی (1396). «اعتباریات و علوم انسانی از منظر علامه طباطبایی». قبسات، ش48.
    36. ولایتى، علی‌اکبر (1382). پویایى فرهنگ و تمدن اسلام و ایران. تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش.
    37. هاملین، دیوید (1374). تاریخ معرفت‌شناسی. ترجمه شاپور اعتماد، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.